سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از دیگر نهادهای برخاسته از دل انقلاب اسلامی است که اندکی پس از پیروزی انقلاب ضرورت تأسیس و تشکیل آن احساس شد و پس از انجام مقدماتی، در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ و بر اساس فرمان امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران به طور رسمی تأسیس این نهاد اعلام شد و به دنبال آن شورای انقلاب با تأسیس شورای فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گام اساسی را در جهت سازماندهی این نهاد برداشت. (روزها و رویدادها، ۱/۲۱۵)
کمی عقب‌تر از اعلام رسمی تأسیس این نهاد، با توجه به اوضاع و شرایط بحرانی کشور، ضرورت تشکیل نهادی با هدف حفظ نظم و امنیت عمومی احساس شده بود و چهار گروه مسلح و مستقل با هدفی یکسان، یعنی حراست از انقلاب اسلامی و با خط‌مشی تقریباً مشابه به وجود آمده بودند و در گوشه و کنار، فعالیت‌هایی را جهت برقراری امنیت انجام می‌دادند. در عین حال این چهارگروه به دلیل هدف یکسان، در تداخل کاری سختی گرفتار بودند.
گروه ۱:
تشکیلاتی با نام «گارد ملی» بود که دولت موقت آن را به عنوان ابزاری برای اعمال حاکمیت بر کشور ایجاد کرد؛ چون پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ارتش توان و تمرکز خودش را از دست داده بود و دولت موقت ابزار و نیروی نظامی لازم را برای برقراری امنیت در اختیار نداشت، لذا با نظر حضرت امام خمینی، دولت موقت به حجت‌الاسلام حسن لاهوتی مأموریت تشکیل آن را داد و ابراهیم یزدی نیز به عنوان معاونت نخست‌وزیر در امور انقلاب با لاهوتی به همکاری پرداخت. (همان، ۲۱۵٫۱، ۲۱۶؛ روزشمار جنگ ایران و عراق، ۱/۸۸۱)
این گروه ساختمان ساواک را در خیابان سلطنت‌آباد، نگارستان هشتم، مقر اصلی قرار داد و به جلب همکاری عده‌ای از اعضای اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی دانشجویان ایرانی در آمریکا و کانادا پرداخت و در مراکزی چون هنگ نوجوانان و پادگان سعدآباد به جذب و آموزش سیاسی، عقیدتی و نظامی داوطلبان پرداخت.
از این گروه می‌توان به: محمد غرضی، علی محمد بشارتی، محسن رفیق‌دوست، محسن سازگارا، صباغیان و حسن عابدی جعفری اشاره کرد. گروه مزبور به دلیل گرایش‌های فکری حزب‌اللهی اکثر اعضای آن تقریباً به طور کامل جذب جریان کلی تحت عنوان رسمی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شد. (روزشمار جنگ ایران و عراق، ۱/۸۸۱)
گروه ۲:
شامل عده‌ای از عناصر مسلمان و انقلابی از جمله عده‌ای از زندانیان سیاسی پیش از انقلاب بود که با هدف حراست از دستاوردهای انقلاب اسلامی و مقابله با توطئه‌های مسلحانه‌ی احتمالی عناصر رژیم سلطنتی و نیز به منظور خنثی‌کردن تهدیدهای مسلحانه‌ی سازمان‌های معاند نظام تشکیل شد (همان) که در پادگان جمشیدیه مستقر شدند و برای اعضای خودشان برنامه‌های آموزشی به اجرا گذاشتند. (رفیق‌دوست، ۱۷۶)
از اعضای این گروه می‌توان: جواد منصوری، عباس آقا زمانی (ابوشریف)، عباس دوزدوزانی، ابراهیم حاج محمدزاده و بعدها محمد منتظری و یوسف کلاهدوز را نام برد که با کمک آیت‌الله موسوی اردبیلی (از اعضای شورای انقلاب) و با نظر مساعد شورای انقلاب به فعالیت پرداختند. (روزشمار جنگ ایران و عراق، ۱/۸۸۱ و ۸۸۲)
گروه ۳:
شاخه‌ی نظامی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی بود که بعدها با تأسیس سپاه پاسداران به آن پیوستند و آخرین گروه افراد زیر نظر حجت‌الاسلام محمد منتظری بودند. این گروه که نام پاسا را برگزیده بود، عده‌ای از عناصر مبارزی بودند که پیش از انقلاب به منظور مبارزه با رژیم شاه در لبنان دوره‌های چریکی گذرانده بودند. (همان) این گروه در گارد دانشگاه مستقر شده بود و به صورت نیروی نظامی انقلابی عمل می‌کرد. (رفیق‌دوست، ۱۷۶)
محسن رفیق‌دوست که بعدها به فرماندهی سپاه و وزارت سپاه رسید، معتقد است که محمد منتظری کسی بود که فکر تشکیل نیروی متشکل نظامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی را برای اولین بار در ایران مطرح کرد و در آستانه‌ی پیروزی انقلاب اسلامی، سلسله جلساتی در این زمینه برگزار نمود. (همان، ۱۷۳) منتظری پس از پیروزی انقلاب به طور مستقل پاسا را به راه انداخت و فعالیت کرد. او معتقد بود سپاه یا پاسا باید مستقل از دولت موقت عمل نماید.
این چهار گروه در اسفند ۱۳۵۷ و فروردین ۱۳۵۸ دست به فعالیت‌هایی زدند اما وظایف، مأموریت‌ها، برنامه‌ها و نحوه‌ی رابطه‌ی آنها با دولت، اصطکاک‌ها و اختلافاتی را پدید آورد و ضرورت ادغام این گروه‌ها و نیز دیگر نیروها و جریان‌های انقلابی مسلح و ایجاد سازمان و تشکیلات منسجم و هماهنگ نظامی احساس می‌شد. رفیق‌دوست در خاطراتش اشاره کرده است که با پی بردن به این اختلافات، تلاش زیادی برای رفع آن اختلافات و ادغام نیروهای انقلابی نظام انجام داده است. (۱۸۰ و ۱۸۱)
با طرح مسئله‌ی ضرورت ادغام نیروها و جریان‌های مسلح در شورای انقلاب، قرار شد هاشمی رفسنجانی با هماهنگ کردن گروه‌های فوق، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را شکل دهد. وی هسته‌ای مرکب از دوازده نفر از اعضای اصلی گروه‌های چهارگانه پدید آورد. در این گروه دوازده نفری، محسن سازگارا، محمد غرضی، اصغر صباغیان، محسن رفیق‌دوست از طرف لاهوتی، یوسف کلاهدوز، عباس دوزدوزانی، جواد منصوری و عباس آقازمانی از طرف گروه مستقر در جمشیدیه، محمد بروجردی، مرتضی الویری، یوسف فروتن و محسن رضایی از مجاهدین انقلاب اسلامی شرکت داشتند.
از این گروه‌های سه‌گانه، محسن رضایی، محسن رفیق‌دوست و عباس دوزدوزانی به عنوان نماینده در اواخر فروردین ۱۳۵۸ به دیدار امام در قم رفتند تا حکم تأسیس سپاه را از امام بگیرند. (روزشمار جنگ ایران و عراق، ۱/۸۸۲)
امام در آن دیدار ایجاد یک نیروی مسلح مکتبی مستقل از دولت برای پاسداری از انقلاب اسلامی را مورد تأکید قرار دادند و خطاب به حاضران، عملاً دستور تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را زیر نظر شورای انقلاب صادر کردند. در پی این فرمان، گروه دوازده نفره، اساسنامه‌ای را در ۹ ماده و ۹ تبصره تهیه کرده و به تصویب شورای انقلاب رساندند. به دنبال آن شورای فرماندهی سپاه تشکیل گردید و اعضای آن احکام خود را از شورای انقلاب دریافت کردند و در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ سپاه پاسداران با انتشار بیانیه‌ای، موجودیت خود را به طور رسمی اعلام کرد (همان، ۱/۸۸۲) و شورای فرماندهی چنین معرفی شدند: جواد منصوری فرمانده و عضو شورای فرماندهی، یوسف کلاهدوز مسئول آموزش و عضو شورای فرماندهی، علی محمد بشارتی مسئول اطلاعات و تحقیقات و عضو شورای فرماندهی، عباس آقازمانی مسئول واحد عملیات و عضو شورای فرماندهی، سید اسماعیل داودی مسئول اداری و مالی، محسن رفیق‌دوست مسئول تدارکات، مرتضی الویری مسئول روابط عمومی، یوسف فروتن معاون روابط عمومی.
سپاه پاسداران بلافاصله پس از اعلام موجودیت به عضوگیری پرداخت و هدف و وظایف خود را نیز چنین اعلام کرد:
- هدف: هدف این سپاه، پاسداری از انقلاب اسلامی در ایران و گسترش جهانی آن مبنی بر ایدئولوژی اسلامی اصیل است.
- پاره‌ای از وظایف کلی سپاه:
- الف) کمک به اجرای امور انتظامی، امنیتی و کنترل، تحقیق و دستگیری عناصر ضدانقلاب
- ب) مبارزه‌ی مسلحانه علیه جریان‌های مسلحانه‌ی ضدانقلاب
- ج) دفاع در برابر حملات و اشغالگری‌های عوامل یا قوای بیگانه در داخل کشور
- د) همکاری و هماهنگی مؤثر با نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و مطابق آیین‌نامه‌های مربوطه
- هـ) تربیت و آموزش اخلاقی، ایدئولوژیکی، سیاسی و نظامی کادرهای سپاه
- و) کمک در اجرای دستورات دادگاه انقلاب اسلامی و دادگستری دولت جمهوری اسلامی
- ز) حمایت از نهضت‌های رهایی بخش و حق‌طلبانه‌ی مستضعفان جهان، تحت نظارت رهبری انقلاب و مشورت دولت
- ح) استفاده از نیروی انسانی و تخصصی افراد سپاه به هنگام بروز بلایا و حوادث غیرمترقبه و کمک به پیشبرد طرح‌های عمرانی دولت جمهوری اسلامی به منظور استفاده‌ی هر چه بیشتر از نیروی پاسداران.(همان، ۱/ ۸۷۳)
برای آرم سپاه طرح‌های مختلفی ارائه شد که طرح شهید کلاهدوز به تصویب رسید. این طرح همان آرم کنونی سپاه است.(رفیق دوست، ۱۸۱) سپاه پس از عضوگیری و نام‌نویسی از اعضا، آنها را به پادگان‌های مختلف در تهران فرستاد تا آموزش‌های نظامی لازم را ببینند.
شورای انقلاب یک ماه پس از تشکیل سپاه، آیت‌الله موسوی اردبیلی را به عنوان رابط بین دولت و سپاه در نظر گرفت. این مسئولیت، بعدها بر عهده‌ی آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفت.
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در طول یک سال فعالیت به سرعت رشد کرد و در تمامی کشور گسترش یافت و همه‌ی زنان و مردان انقلابی و حزب‌اللهی به عضویت آن درآمدند. با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، روند جدید فعالیت‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آغاز شد و برادران سپاهی در کنار برادران ارتشی وارد نبرد شدند.
تشکیلات سپاه در طول جنگ تحمیلی گسترش یافت و حضرت امام خمینی در ۲۶ شهریور ۱۳۶۴ حکم تشکیل سه نیروی: زمینی، هوایی و دریایی سپاه را صادر فرمودند. (همشهری، ۱۵) بعدها نیز نهاد سپاه به وزارت سپاه تغییر یافت و محسن رفیق‌دوست به عنوان اولین وزیر این وزارتخانه معرفی شد.
این وزارتخانه که نقش تدارکات جنگ را هم عهده‌دار بود، در ۱۳۶۸ و در شورای بازنگری قانون اساسی حذف و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به صورت مستقل زیر نظر فرمانده کل قوا به فعالیت خود ادامه داد. فرمانده کل نیرو و فرماندهان نیروهای سه‌گانه بر اساس حکم رهبری منصوب می‌شوند.
به طور کلی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از بدو تأسیس تاکنون در خط مقدم دفاع از انقلاب اسلامی بوده و دستاوردهای آن چنین بوده است:
مبارزه با گروهک‌های وابسته به بیگانگان که سودای تجزیه‌طلبی را در کشور داشتند و بخش‌هایی از میهن را ناامن کرده بودند، مقابله با عملیات مسلحانه و جنایتکارانه‌ی منافقین، حضور در دفاع مقدس و دفاع از تمامیت ارضی و مرزهای عقیدتی انقلاب اسلامی و تأمین امنیت کشور به همراه دیگر نیروهای مسلح و حضور در عرصه‌های سازندگی پس از جنگ و تلاش برای ارتقای فرهنگ ارزشی کشور. (دارابی، ۱)
فرماندهان این نهاد انقلابی از بدو تشکیل عبارتند از:
- جواد منصوری
- علی دانش‌منفرد
- مرتضی رضایی
- محسن رضایی
- سیدیحیی رحیم صفوی
- عزیز جعفری
منابع
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، مدخل "سپاه پاسداران انقلاب اسلامی"، در دسترس در پایگاه دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، بازیابی: 20 مهرماه 1392.